Bartłomiej Garba
Adam Koperkiewicz
(Museum of the Second World War in Gdańsk)
Pola bitewne – z czym się kojarzy to określenie? Jakie miejsca zasługują na to miano i dlaczego? Postawione pytania wydają się na pozór prozaiczne, by nie powiedzieć banalne. W nomenklaturze naukowej pole bitwy jest specyficznym fragmentem krajobrazu kulturowego. Ten zaś jest niczym innym jak przestrzenią historyczną ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacyjne i przyrodnicze. Pole bitwy, czy też pobojowisko, tym jednak różni się od krajobrazu kulturowego, że nie aspekt materialny jest w nim najważniejszy, a znaczeniowy – symboliczny. Są to miejsca wydarzeń historycznych o różnym znaczeniu dla dziejów państwa czy świata. Jedne z nich są uznawane za kamienie milowe, punkty przełomu między starym a nowym, jak np. upadek Konstantynopola uznawany przez część historyków za koniec epoki średniowiecza. Każdy mieszkaniec globu wychowany w określonym kręgu kulturowym jest w stanie wskazać kilka istotnych bitew i miejsc, gdzie się one odbyły. Wynika to z ich znaczenia dla poszczególnych narodów, w tym najbardziej zainteresowanych – czyli wrogich stron, dla których jest ono polem chwały lub klęski. To wokół nich przez stulecia budowano tożsamość narodową, pamięć o żołnierzach, ich bohaterstwie i poświęceniu. Były one również symbolami porażek, często niezabliźnionych ran w dziejach poszczególnych narodów żądnych odwetu. Dlatego też każde pole bitwy jest naznaczone chwałą zwycięzców i klęską przegranych. Ten stosunek nie zawsze jest jednoznaczny i oczywisty. Czasami to przegrani stają się moralnymi zwycięzcami w obliczu miażdżącej przewagi przez swą zdeterminowaną postawę trwania na posterunku. Nikt nie pamięta obrońców Termopil czy Westerplatte inaczej jak bohaterów, którzy stawiali czoła przeważającym siłom wroga. To właśnie ich postawa wpłynęła na znaczenie moralne stoczonych bitew dla współtowarzyszy broni walczących dalej na innych frontach.
Pamięć o bataliach początkowo zachowana w przekazach ustnych trafiała na karty kronik, była odzwierciedlana w malarstwie, sztuce, literaturze i relacjach uczestników. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym proces upamiętnienia zyskiwał nowe formy. Zbrojne konflikty stały się przedmiotem badań i analiz naukowych, będąc jednocześnie elementem kształtowania tożsamości narodowej. Przełomem w kreowaniu wspólnotowej, narodowej pamięci wokół nich są muzea. Współcześnie na rozwój muzealnictwa pól bitewnych zasadniczy wpływ ma archeologia pól bitewnych nazywana również archeologią konfliktu. To właśnie dzięki tym badaniom nasza wiedza o miejscach najważniejszych starć w dziejach jest coraz szersza i bardziej precyzyjna. Pozyskane w ramach tych projektów zabytki oraz towarzyszący im kontekst archeologiczny stwarzają okazję, by za ich pośrednictwem opowiedzieć historię wydarzeń, których były świadkami.
W Polsce dotychczasowa ochrona pól bitewnych oraz popularyzacja wiedzy o nich przebiegała na dwóch płaszczyznach. W pierwszej kolejności polskie władze starały się zabezpieczyć je przed degradacją i zniszczeniem, otaczając ochroną konserwatorską. W tym celu wpisami do rejestru objęto pola bitewne: pod Grunwaldem (1410 r.), pod Racławicami (1794 r.), pod Maciejowicami (1794 r.), pod Raszynem (1809 r.), pod Komarowem (1920 r.) oraz Westerplatte (1939 r.). Natomiast bój pod Ossowem objęto ochroną w ramach utworzonego parku kulturowego pod nazwą Park Kulturowy Ossów – Wrota Bitwy Warszawskiej 1920 roku, który jest dotychczas jedynym związanym z konkretnym konfliktem zbrojnym. Dodatkowo pola bitwy pod Grunwaldem, Racławicami oraz na Westerplatte zostały uznane za pomniki historii, co podkreśla ich szczególne znaczenie dla polskiej kultury. Legislacyjnym działaniom konserwatorskim towarzyszyły równolegle inicjatywy muzealne. Nie sposób omówić tu wszystkich , należy jednak wspomnieć o Muzeum Bitwy pod Grunwaldem, które zostało poddane rozbudowie i modernizacji. Na uwagę zasługuje również fakt, że w 2017 r. podpisano porozumienie dotyczące budowy Muzeum Bitwy Warszawskiej. Dotychczasowe osiągniecia w zakresie ochrony, badania i popularyzacji wiedzy o polach bitewnych w Polsce można uznać za podstawy do dalszego rozwoju tej dziedziny.
W 2017 r. Muzeum II Wojny Światowej (MIIWŚ) w Gdańsku wraz ze swoim oddziałem na Westerplatte stanęło przed wyzwaniem budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 r. Ze względu na położenie geograficzne półwysep jest jedynym polem bitwy w Polsce wpisanym do rejestru zabytków w całości (wyłączając miejsca, z których prowadzono ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej – WST). Sprawia to, że obszar objęty ochroną obejmuje ok. 64,5 ha powierzchni, co stanowi ogromne wyzwanie logistyczne. Na skalę trudności zagadnienia wpływa również stan zachowania półwyspu w chwili obecnej. Teren byłej Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte jest przestrzenią niosącą na sobie wiele warstw kulturowych nałożonych nań od zakończenia obrony. Zmiany i przekształcenia krajobrazu są tak głębokie, że w obecnej formie nie pozwalają odwiedzającym na zrozumienie tego miejsca i jego charakteru w chwili wybuchu wojny. W niewielkim stopniu pomagają w tym zachowane do dziś nieliczne zabytki, relikty pola walki, a także dotychczasowe próby ukazania historii tego terenu. Dodawane przez lata kolejne formy architektoniczne w zestawieniu z śladami związanymi z WST powodują szum informacyjny, dezorientację i dysonans poznawczy. W konsekwencji pole bitwy na Westerplatte stało się przestrzenią nie tyko zaniedbaną, ale również obszarem bez konkretnej wizji i wizerunku, zupełnie niepodatnym na zmiany pokoleniowe, potrzeby komunikatywnego dialogu, nowe możliwości techniczne czy ekspozycyjne. Mając tę świadomości oraz stając przed wyzwaniem, jakim jest stworzenie muzeum poświęconego obronie Westerplatte, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku w 2018 r. wyszło z inicjatywą budowy platformy wymiany doświadczeń w zakresie upamiętnienia i opieki nad polami bitewnymi. Pomysł ten przybrał formę Światowego Forum Muzeów Pól Bitewnych, które zgodnie z intencją dr. Karola Nawrockiego, dyrektora MIIWŚ, miało być „nie tyle kolejną odsłoną naukowej konferencji, co współczesną agorą, forum wymiany myśli, refleksji i doświadczeń instytucji, które mają ze sobą wiele wspólnego”[1].
Pierwszym krokiem w realizacji tego celu była wewnętrzna dyskusja nad wyborem bitew będących swoistymi symbolami na militarnej mapie dziejów konfliktów zbrojnych. Wybór padł na 15 miejsc symbolicznych dla poszczególnych krajów, najbardziej rozpoznawalnych i kojarzonych na świecie: Grecja – Maraton 11.09.490 r. p.n.e., Czechy – bitwy husyckie Sudomierz i Vítkov 1420 r. oraz Lipany 1434 r., Bułgaria – Warna 1444 r., Szipka 9–14.08.1877 r., Turtucaia 5.09.1916 r., Ukraina – Beresteczko 28–30.06.1651 r., Belgia – Waterloo 18.06.1815 r., Stany Zjednoczone – Gettysburg 1–3.07.1863 r. i Pearl Harbor 7.12.1941 r., Turcja – Gallipoli 19.02.1915 r.–15.01.1916 r., Francja – Verdun 21.02.–20.12.1916 r., Chiny – most Marco Polo 7–8.07.1937 r., Słowacja – Bańska Bystrzyca 29.08.–29.10.1944 r. Muzeum podjęło starania, aby zaprosić do rozmowy przedstawicieli placówek odpowiedzialnych za prawną i finansową kuratelę nad wyżej wymienionymi miejscami, by podzielili się swoimi doświadczeniami. Pozytywnie odpowiedzieli wszyscy zaproszeni. Konferencja odbyła się w dniach 4–6 września 2018 r. Było to pierwsze tego typu przedsięwzięcie w Polsce, wychodzące naprzeciw zarówno tym, którzy już zajmują się polami bitew w kraju, jaki i założeniom przyszłej inwestycji dotyczącej budowy Muzeum Westerplatte i Wojny 1939 r. Konferencja miała charakter panelowy, poruszający następujące zagadnienia: „Pole bitwy jako symboliczne miejsce pamięci”, „Pole bitwy jako miejsce przełomowych wydarzeń historycznych”, „Pole bitwy jako miejsce tworzące pamięć narodową”. W trakcie kolejnych części zaproszeni goście prezentowali swoje placówki oraz metody i efekty swojej pracy.
W pierwszym panelu wypowiadali się eksperci z muzeów Maratonu, Pekinu, Westerplatte i Pearl Harbor. Dążą oni do jak najlepszego zachowania pamięci o przeszłych wydarzeniach, starając się jednocześnie wypracować instrumenty służące pojednaniu dawnych przeciwników. Pod koniec dyskusji dr hab. G. Berendt (z-ca dyrektora MIIWŚ) wyraził następująca opinię „Niektóre z tych bitew były przegrane w pierwszej fazie – jak Pearl Harbor – inne były przegrane, jak Westerplatte; jeszcze inne, jak bitwa pod Maratonem, były zwycięskie. Jednak tym, co łączy wszystkie te miejsca i wydarzenia, są ludzie zdolni ryzykować życiem w imię wartości, które były dla nich najważniejsze – niepodległość kraju i prawa do decydowania o sobie.”[2]. W czasie tego panelu zaprezentowano założenia i projekt zagospodarowania pola bitwy na Westerplatte, padła również deklaracja budowy muzeum narracyjno-plenerowego. W panelu pt. „Pole bitwy jako miejsce przełomowych wydarzeń historycznych” wystąpili reprezentanci muzeów o tematyce husyckiej, Verdun, Gettysburga i Gallipoli poszukujący odpowiednich proporcji i kompromisu potrzebnych do właściwego zarządzania miejscami krwawych, tragicznych zmagań, po dziś dzień wywołujących silne emocje wśród zwiedzających. Trzeciego dnia muzealnicy z Beresteczka, Warny, Szipki, Turtucaii i Bańskiej Bystrzycy analizowali „Pola bitew jako miejsca tworzące pamięć narodową”. Uczestnicy panelu wskazywali na istotną rolę badań archeologicznych, warunkujących właściwe podejście do projektowania przestrzeni historycznych miejsc. Elementem wieńczącym rozważania specjalistów, a także zgromadzonej publiczności, była debata zatytułowana „Pole bitwy – między sacrum a atrakcją turystyczną”. W jej trakcie uczestnicy Forum podjęli kolejną próbę dyskusji nad tą naturalną dychotomią, która towarzyszy opiece nad polami bitewnymi. Miała ona na celu wyjaśnienie, na ile możliwe jest pogodzenie zachowania kommemoratywnego, często sakralnego charakteru pola bitwy w realiach komercjalizacji oferty muzealnej.
Uczestnicy
Forum wskazywali na wymierne korzyści wynikające z konferencji, bowiem – bez
względu na to, z jakiej części świata pochodzili i jakim miejscem pamięci się
opiekowali, wszyscy oni realizują wspólną misję zachowania historycznych
pozostałości dla przyszłych pokoleń oraz zapewnienia im jak najlepszej ochrony
i najatrakcyjniejszego przekazu. Szczególną satysfakcję sprawiły organizatorom
deklaracje uczestników odnośnie dalszego rozwijania ścisłej naukowej współpracy
w przyszłości, udziału w następnym Forum oraz akceptacja przedstawionego
projektu powołania Światowej Asocjacji Muzeów Pól Bitewnych. Tym samym przedmiotowa
konferencja nie tylko spełniła zamysł organizatorów, ale i przerosła
spodziewane oczekiwania. W czasie jej trwania udało się zrekapitulować najciekawsze
uwarunkowania, doświadczenia i formuły postępowania z powierzonymi
historycznymi, nadzwyczajnymi reliktami, gromadząc obfity materiał do dalszych
prac nad klarownym zagospodarowaniem Westerplatte. Dyskusja w międzynarodowym
gronie specjalistów nad kształtem Westerplatte daje poczucie, że przyszłe
muzeum stanie się placówką zrozumiałą nie tylko dla Polaków. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że
uczestnicy Forum stali się „ambasadorami” pamięci pola bitwy na Westerplatte. Pokłosiem zorganizowanej konferencji jest także
wydawnictwo zatytułowane World Battlefield Museums Forum. Planowana
przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku na wrzesień tego roku druga edycja
Forum ze względów epidemiologicznych została przełożona na przyszły rok. Mimo
to Muzeum 1 września br. planuje uruchomić dedykowaną Forum stronę www.wbmf.online.
Będą się na niej pojawiać informacje, artykuły, aktualności oraz badania
naszych partnerów, uczestników spotkania z 2018 r. Strona będzie również
poświęcona wszelkim innym informacjom związanym z polami bitew, ich ochroną,
upamiętnieniem i badaniem. Na stronie użytkownicy będą mogli zapoznać się z
historią wielkich starć w postaci infografik oraz modeli 3D. Będzie to pierwszy
tego typu portal w Polsce, dlatego już dziś zapraszamy do jego odwiedzenia.
[1] K. Nawrocki, Wielość narracji, jeden cel – zachować pamięć [w:] World Battlefield Museums Forum, koncepcja merytoryczna i red. Karol N., B. Garba, M. Szymaniak, A. Żymła, Gdańsk 2019, s. 20.
[2] Pole bitwy jako symboliczne miejsce pamięci [w:] World Battlefield Museums Forum, koncepcja merytoryczna i red. Karol N., B. Garba, M. Szymaniak, A. Żymła, Gdańsk 2019, s. 55.
