ROZLEGŁE POLE BITWY POD KALKRIESE (BITWA WARUSA Z 9 R. N.E.)
WYZWANIA DLA BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH I OCHRONY ZABYTKÓW
Achim Rost i Susanne Wilbers-Rost
WPROWADZENIE
Około 25 lat temu rozpoczęliśmy badania archeologiczne pod Kalkriese, niedaleko Osnabrück w północnych Niemczech. Odkryliśmy obszar starożytnego pola bitwy, które wydaje się miejscem starcia z Publiuszem Kwinktyliuszem Warusem – zwanym też bitwą w Lesie Teutoburskim (9 r. n.e.). Do dziś na tych terenach odnaleziono prawie 6 tys. fragmentów rzymskiego wyposażenia wojskowego i ponad 1,5 tys. monet rozrzuconych na obszarze ponad 30 km2 w wąskiej gardzieli pomiędzy Wzgórzem Kalkriese a Wielkim Bagnem (ryc. 1). Topografia i rozmieszczenie rzymskich znalezisk wskazują na dużą bitwę, która rozegrała się w dolinie, gdzie maszerujące legiony rzymskie były wielokrotnie atakowane z flanki przez plemiona germańskie pod dowództwem Arminiusza. Teren w okolicach Oberesch okazał się głównym pobojowiskiem tej wielkiej bitwy. Odkryliśmy wał wzniesiony przez plemiona germańskie oraz doły z kośćmi poległych rzymskich żołnierzy. Znaleziono tam również skupisko rzymskiego wyposażenia wojskowego, tj. ponad 5 tys. przedmiotów. Najwyraźniej Germanie przygotowali w tym miejscu zasadzkę, a armia rzymska, która została już mocno zdziesiątkowana we wcześniejszych potyczkach, poniosła na polu Oberesch całkowitą klęskę.
ZNALEZISKA
Rzymskie znaleziska z Oberesch wskazują na obecność walczących wojsk, jak również wielu wozów z bagażem i innym ładunkiem. Podczas mapowania wszystkich artefaktów (ryc. 2) zdaliśmy sobie sprawę, że odkrywane militaria nie są rozmieszczone równomiernie na całym obszarze stanowiska archeologicznego. Rozkład i położenie pozostałości po bitwie wynikał nie tylko z przebiegu walk, ale także z grabieży i innych działań na terenie pobojowiska. Noszone przez legionistów rzymskich elementy wyposażenia – fragmenty pancerzy, kolczug (lorica segmentata) oraz pasów – wskazują miejsca, w których legioniści zostali zabici i potem brutalnie odarci przez szabrowników. Znajdowano je w pobliżu wału, ale także na jego przedpolu. Rozmieszczenie dużej ilości gwoździ, broszek i monet na rozległym terenie wyznacza również obszar przemieszczania się i walki wojsk rzymskich. Nietypowa koncentracja okuć tarczowych przy wale ziemnym nie może być jednak interpretowana jako następstwo walk (ryc. 3). Pochodzą one z tarcz, które zostały zebrane przez Germanów po bitwie, a ponieważ duże rzymskie tarcze nie pasowały do rynsztunku germańskich wojowników, zostały rozebrane na części w celu pozyskania cennego metalu. To, co znajdujemy dzisiaj, jest tylko pozostałością tego demontażu. Co więcej, znaleziono tylko jeden fragment ostrza miecza. Sugeruje to, że Germanie zbierali rzymskie miecze i używali ich ponownie, być może podczas toczących się starć. Pochwy, oddzielone od mieczy, nie były jednego rodzaju, a więc były bezużyteczne dla Germanów. Dlatego szabrownicy przetwarzali je podobnie jak okucia tarcz, aby odzyskać metal. Duża ilość drobnych, często niewiadomego pochodzenia fragmentów blach z brązu i srebra, których skupiska znajdują się przy wale, wskazuje, że pod jego centralną częścią gromadzono cenny metal i dzielono łupy.
Rozmieszczenie innych rzymskich znalezisk, zwłaszcza fragmentów hełmów (ryc. 3), które składały się głównie z metalu i niekoniecznie były rozbierane na części jak inne obiekty, wskazuje na dodatkowy powód gromadzenia wyposażenia w pobliżu wału – wydaje się, że zwycięscy Germanie wystawiali na pokaz wyposażenie przegranych.
Po zwycięskich walkach Rzymianie zwykli eksponować broń pokonanego wroga w tropaeum, co znamy choćby z Kolumny Trajana w Rzymie. Ważną rolę w takich prezentacjach odgrywały tarcze i hełmy, które zazwyczaj gromadzono w miejscu, gdzie wróg uciekł z pola bitwy. Jest wysoce prawdopodobne, że Arminiusz, były dowódca germańskich oddziałów posiłkowych armii rzymskiej , znał tę tradycję. Zainspirowany tym obyczajem, mógł skorzystać ze sposobności, by podczas świętowania zwycięstwa w bitwie z Warusem zwizualizować swoim sojusznikom ich wspólny sukces.
Obserwacje te wskazują, że Oberesch był głównym obszarem starć na znacznie szerszym terenie walk. W wielu innych miejscach w okolicach jest znacznie mniej znalezisk, co na początku naszych poszukiwań wprowadziło pewne zamieszanie. W międzyczasie refleksje metodologiczne dotyczące działań na pobojowisku – takich jak obdzieranie ciał z odzieży, grabież i złomowanie – przyniosły wyjaśnienia dla rozmaitej ilości znalezisk w różnych rejonach jaru.
Walki rozpoczęły się na wschód od Oberesch, ale na początku bitwy oddziały rzymskie były prawdopodobnie jeszcze w dużej mierze nietknięte. Rzymianie mogli zabrać swoich zabitych i rannych żołnierzy wraz z ekwipunkiem, aby przewieźć ich na wozach. Z tego rodzaju starć pozostało znacznie mniej niż z głównej bitwy na polu Oberesch. Tam, jak można przypuszczać, toczyły się nie tylko intensywne walki, ale także dochodziło do grabieży nawet tych zabitych Rzymian, którzy polegli w innych miejscach. Na północny-zachód od Oberesch znaleziono co prawda mniej, ale równie cennych znalezisk, takich jak zbiory monet czy srebrne okucia pochew. Znaleziska te sugerują ucieczkę i pościg podczas potyczek, w których pokonani starali się ukryć cenne rzeczy, aby nie wpadły w ręce plemion germańskich.
Po uzyskaniu wglądu w niektóre z głównych zapisów dokumentacji archeologicznej na polu bitwy pod Kalkriese, dzięki trzyletniemu finansowaniu przez Deutsche Forschungsgemeinschaft (Niemiecką Fundację Badawczą), obecnie badamy szerszy kontekst kulturowy wokół bitwy – kontekst samego konfliktu i narodu germańskiego, który pokonał armię rzymską. Badania terenowe i wykopaliska pozwoliły zidentyfikować osady z późnej przedromańskiej i wczesnej romańskiej epoki żelaza. Nasza praca skupia się na czynnikach, które determinowały działania bojowe, takich jak np. rozmiar i zagęszczenie osad germańskich czy linie komunikacyjne, które istniały już wówczas, gdy wojska rzymskie dotarły do tego regionu. Mamy nadzieję dowiedzieć się, gdzie pozostawiano łupy po bitwie – czy transportowano je do innych odległych obszarów plemion, czy też trafiały do pobliskich osad? Obecne badania wskazują na rozmieszczenie germańskich osad i infrastruktury na suchym, piaszczystym terenie u podnóża wzgórza Kalkriese. Wygląda na to, że sucha strefa na skraju bagna nie była zasiedlona w czasie bitwy; podobnie ani wzgórze, ani podmokły obszar piasku nie były wykorzystywane do osadnictwa czy też rolnictwa. Rozmieszczenie artefaktów dowodzi, że rzymskie oddziały, maszerując wzdłuż wzgórza, kierowały się szlakiem osad rdzennej ludności.
W ostatnich latach udało się częściowo odkopać dwie osady, które były zamieszkiwane mniej więcej w czasach narodzin Chrystusa. Znajdują się one w odległościach odpowiednio 2 i 4 km na wschód i zachód od Oberesch (ryc. 4, stanowiska nr 1 i 2). Prawdopodobnie zagęszczenie osadnictwa na terenie przy wzgórzu było znacznie większe niż nam dziś wiadomo, ale gruba warstwa darni na polach jest przeszkodą w prowadzeniu badań terenowych. Dla uzyskania szczegółowych informacji konieczne jest zakładanie stanowisk archeologicznych. Miejsce na zachód od Oberesch (stanowisko nr 2) jest dla nas szczególnie interesujące. Odkopaliśmy kilka zabudowań gospodarczych, które wskazują, że osady były dość małe.
Oprócz tego odkryto tu ponad 100 rzymskich przedmiotów wojskowych. Na niektórych z nich widać ślady dłutowania, a drobinki stopionego brązu sugerują, że wyposażenie musiało zostać przetworzone przez Germanów. Należy więc odpowiedzieć sobie na pytanie, czy rzymskie przedmioty zostały zebrane w innym miejscu na obszarze walk i trafiły do tej osady jako łupy, czy też możemy je uznać za dowód walk w tym miejscu? Na obecnym etapie analizy rozmieszczenie przedmiotów przemawia za tą drugą interpretacją, ponieważ są one rozproszone w obrębie całego stanowiska. Jeśli rzymskie znaleziska miałyby być interpretowane jako łupy, można by się spodziewać np. nagromadzenia wyrobów rzemieślniczych, ponieważ rzymskie monety, pojemniki na pieczęcie, elementy do gier czy też broszki nie były używane przez Germanów w życiu codziennym. Znaleźliśmy również raczej bezwartościowe przedmioty, takie jak żelazne okucia herbowe i gwoździe.
W sumie jakość zbiorów jest porównywalna z tym, co odkryliśmy na stanowisku w Oberesch. Być może do niektórych potyczek doszło w małej osadzie, którą mieszkańcy tymczasowo opuścili – niedługo przed przybyciem wojsk rzymskich. Ta część pola bitwy również została splądrowana po zakończeniu konfliktu, ale mieszkańcy osady mogli przypadkowo znaleźć zagubione drobne szczątki i wykorzystać je jako surowiec do produkcji własnych przedmiotów metalowych.
PRZYSZŁE BADANIA
Mając na uwadze powyższe aspekty, krytyczna analiza rzymskich artefaktów militarnych znalezionych poza terenem Oberesch będzie podstawą do pełnej interpretacji rozmieszczenia znalezisk na znacznym obszarze pola bitwy pod Kalkriese jako śladów rozległej bitwy w obniżeniu terenu pomiędzy wzgórzem a bagnem. Znaczna rozległość pól bitewnych stanowi nie lada problem nie tylko badawczy, ale i konserwatorski. Analiza artefaktów i właściwości terenu Kalkriese pokazuje, że starożytne miejsca starć mają bardzo złożony zapis archeologiczny. Aby w pełni zrozumieć dany konflikt zbrojny, należy zbadać nie tylko teren obfitujący w znaleziska archeologiczne, który wydaje się jego centrum, ale także obszary podejścia lub ucieczki wojsk oraz miejscową infrastrukturę.
Również określenie granic starożytnego pola bitwy może okazać się trudne. Zależy to w dużej mierze od rodzaju broni użytej podczas walk. Bardzo pomocna w badaniach jest analiza np. ołowianych śrutów z procy. Porównywalne z amunicją do broni palnej takie małe pociski były rzadko zbierane po bitwie, a ich odporność na rozkład powoduje, że duża ilość takich przedmiotów jest do dziś znajdowana na starożytnych miejscach walk. Jeśli na polu bitwy pozostaną jedynie małe elementy z żelaza lub brązu, które łatwiej ulegają rozkładowi, miejsce to jest znacznie trudniejsze do zidentyfikowania. Po 2 tys. lat oddziaływania gleby i innych czynników środowiskowych wiele z tych znalezisk jest w złym stanie. Należy przypuszczać, że artefakty na podobnych polach bitew będą ulegały dalszej degradacji nawet wówczas, gdy te lokalizacje znajdują się pod ochroną jako lokalne lub państwowe miejsca pamięci. W celu zachowania informacji o takich źródłach archeologicznych konieczne jest więc uzupełnienie badań terenowych i przeprowadzenie prospekcji geomagnetycznych wraz z wykopaliskami archeologicznymi przynajmniej w wyselekcjonowanych lokalizacjach.
BIBLIOGRAFIA
Rost A., The battlefield of Kalkriese: Archaeological evidence for a total Roman defeat
La Guerre et ses Traces. Conflits et sociétés en Hispanie à l’époque da la conquete romaine (IIIe-Ier s.a.C.), eds F. Cadiou, M.N. Caballero, Bordeaux 2014.
Rost A., Characteristics of Ancient Battlefields: Battle of Varus (9 AD) [w:] Fields of Conflict: Battlefield Archaeology from the Roman Empire to the Korean War, vol. 1: Searching for War in the Ancient and Early Modern World, eds D.D. Scott, L. Babits, Ch. Haecker, Westport, CN 2007.
Rost A., Wilbers-Rost S., The battle between Romans and Germans in Kalkriese: interpreting the archaeological remains from an ancient battlefield [w:] Limes XX. XX congreso internacional de estudios sobre la frontera romana, eds A. Morillo, N. Hanel, E. Martin, Madrid 2009.
Rost A., Wilbers-Rost S., Kalkriese 6. Die Verteilung der Kleinfunde auf dem Oberesch in Kalkriese. Kartierung und Interpretation der römischen Militaria unter Einbeziehung der Befunde, Mainz 2012.
Rost A., Wilbers-Rost S., Weapons at the battlefield of Kalkriese, „Gladius” 2010, no. 30.
Wilbers-Rost S., The site of the Varus Battle at Kalkriese. Recent results from archaeological research [w:] Limes XX. XX congreso internacional de estudios sobre la frontera romana, eds A. Morillo, N. Hanel, E. Martin, Madrid 2009.
Wilbers-Rost S., Total Roman Defeat at the Battle of Varus (9 AD) [w:] Fields of Conflict: Battlefield Archaeology from the Roman Empire to the Korean War, vol. 1: Searching for War in the Ancient and Early Modern World, eds D.D. Scott, L. Babits, Ch. Haecker, Westport, CN 2007.
Wilbers-Rost S., Großkopf B., Rost A., The ancient battlefield at Kalkriese, „RCC Perspectives” 2012, vol. 3, http://www.environmentandsociety.org/perspectives/2012/3/sickness-hunger-war-andreligion-multidisciplinary-perspectives) [dostęp: 1 IV 2021].
Dr Achim Rost związany jest z Uniwersytetem Osnabrückw Niemczech, a dr Susanne Wilbers-Rost jest związana z Muzeum i Parkiem Kalkriese w Bramsche w Niemczech. Autorzy pragną złożyć podziękowania Ingrid Recker z Uniwersytetu Osnabrückza zredagowanie ich manuskryptu.
